Gefascineerd door het heelal en de sterrenhemel? Maar weet je niet waar je moet beginnen? Deze snelgids helpt je op weg! In drie stappen leer je de basis van het sterrenkijken. Je leert sterrenhemel kennen, ontdekt wat er te zien is en komt erachter hoe je je kunt voorbereiden op een perfecte avond onder de sterren. Daar gaan we!
- Stap 1: leer de sterrenhemel kennen
- Stap 2: ontdek wat er te zien is
- Stap 3: bereid je goed voor
Stap 1: leer de sterrenhemel kennen
Als je op vakantie gaat naar een onbekende plek, dan begin je met het leren kennen van de omgeving. Hiervoor gebruik je kaarten of een app, en kijk je of je dingen om je heen kunt herkennen die je ook op de kaart ziet. Dat heet je oriënteren. Het leren kennen van de sterrenhemel werkt eigenlijk hetzelfde. Alleen in plaats van oriënteren op aarde, oriënteer je je op wat er boven je te zien is.
Je weg vinden aan de sterrenhemel
De eerste keer dat je omhoog kijkt naar de sterrenhemel kan een overweldigende ervaring zijn, zeker als je op een donkere locatie bent. Zoveel sterren! Hoe vind je je weg tussen al die honderden fonkelende lichtpuntjes?
Een perfecte manier om te beginnen met oriënteren is het vinden van het Steelpannetje, een onderdeel van het sterrenbeeld de Grote Beer. Het Steelpannetje wordt gevormd door zeven vrij heldere sterren waardoor je het makkelijk kunt herkennen. Je kunt het vanuit Nederland bij helder weer elke nacht te zien, de hele nacht door.
Het Steelpannetje is vanuit Nederland bij helder weer elke nacht te zien
Het Steelpannetje kan op verschillende locaties aan de hemel staan. Soms vind je hem vlak boven de horizon, op andere momenten staat hij recht boven je hoofd. Het kan daarom zeker in het begin een behoorlijke uitdaging zijn om hem te vinden. Maar onthoud dat het Steelpannetje altijd zichtbaar is bij heldere hemel: je kunt hem dus altijd spotten. En hoe meer ervaring je hebt in het opzoeken van het Steelpannetje, hoe sneller je hem kunt ontdekken.
De volgende stap in je oriëntatie aan de sterrenhemel is het vinden van de Poolster. Ook de Poolster is vanuit Nederland altijd te zien, en hij staat altijd in het noorden. Als je de Poolster hebt gevonden, weet je dus waar het noorden is, en daarmee ook waar het oosten, zuiden en westen zijn. Een makkelijk trucje om de Poolster te vinden is met behulp van het Steelpannetje. Hoe je dat doet, lees je hier.
Sterren en sterrenbeelden
Het Steelpannetje is onderdeel van de Grote Beer. De Grote Beer is een sterrenbeeld. Sterrenbeelden zijn patronen van sterren. De sterren van de meeste sterrenbeelden horen niet écht bij elkaar, soms staan ze op heel verschillende afstanden van elkaar in het heelal. Maar vanaf de aarde gezien lijken ze een figuur of object te vormen dat wij herkennen als iets wat voor ons bekend is.
De sterren van de meeste sterrenbeelden horen niet écht bij elkaar
In sommige sterrenbeelden kun je het figuur waar ze naar genoemd zijn goed herkennen: in het sterrenbeeld Leeuw kun je inderdaad een liggende leeuw zien. En Zwaan lijkt bijvoorbeeld erg op een vliegende zwaan aan de hemel. Er zijn officieel 88 sterrenbeelden, maar ze zijn niet allemaal vanuit Nederland te zien.
Een belangrijke stap in het leren vinden van de weg aan de sterrenhemel is het herkennen van de sterrenbeelden. Dat blijkt lastiger dan je denkt! De lijntjes die de sterren zo makkelijk met elkaar verbinden op sterrenkaarten en in apps, staan er aan de nachthemel natuurlijk niet bij. En niet alle sterrenbeelden zijn elke avond zichtbaar.
Heldere sterren kunnen je ook helpen de sterrenbeelden te vinden. Kijk daarom als je naar buiten stapt ’s avonds eerst of je een paar heldere sterren kunt zien. Deze wijzen je vervolgens de weg: Sirius is de helderste ster van het sterrenbeeld Grote Hond, Arcturus is onderdeel van het sterrenbeeld Ossenhoeder, Wega staat in het sterrenbeeld Lier en Capella is de helderste ster in Voerman.
Een goede app of sterrenkaart die de sterrenbeelden laat zien kan je helpen om de sterpatronen van de sterrenbeelden en de helderste sterren te herkennen.
De beweging van de sterrenhemel
Als je op een avond een tijdje naar de sterren kijkt, zul je merken dat ze zich langzaam verplaatsen. Een heldere ster die je eerst in het zuiden zag staan, staat een paar uur later ineens in het westen. Het zijn niet de sterren zelf die bewegen, het is het draaien van de aarde dat je ziet. De aarde draait in 24 uur eenmaal om zijn as. Daarom zien we de zon en de maan altijd opkomen in het oosten, en ondergaan in het westen. Net als alle sterren trouwens. Tijdens het draaien van de aarde zien we steeds een ander stukje van de sterrenhemel. Dus als we een tijdje buiten zijn, zien we de sterrenhemel langzaam veranderen. Hou hier rekening mee als je de sterrenhemel leert kennen: hoe de sterrenhemel er in het begin van de avond eruit ziet is anders dan een paar uur later.
Onze app Nightshift (Android) helpt je met het leren kennen van de sterrenhemel. Met behulp van de app kun je voor elke avond zien hoe de sterrenhemel er vanuit jouw locatie uitziet en welke heldere sterren er zichtbaar zijn. De app is gratis, download hier!
Stap 2: ontdek wat er te zien is
Nu je verschillende sterren en sterrenbeelden hebt leren kennen en je je kunt oriënteren aan de sterrenhemel, is het tijd voor de volgende stap: uitzoeken wat er te zien is op de avonden dat je wilt gaan sterrenkijken.
De sterrenhemel in alle seizoenen
Behalve dat de aarde om zijn eigen as draait, draait de aarde ook om de zon. De aarde doet in één jaar precies een rondje. Tijdens zo’n jaar zien we steeds een ander stukje van de sterrenhemel, omdat we vanaf de aarde gezien steeds in een andere richting het heelal inkijken. Elk seizoen heeft daardoor zijn eigen kenmerkende sterrenbeelden, die in dat seizoen goed te zien zijn. Je kunt dus aan de sterrenhemel herkennen welk seizoen het is!
Elk seizoen heeft zijn eigen kenmerkende sterrenbeelden, die in dat seizoen goed te zien zijn
De sterrenhemel in de lente kenmerkt zich door de sterrenbeelden Kreeft, Leeuw en Maagd. Het Steelpannetje vind je bijna recht boven je hoofd. In het oosten ontwaren we ’s avonds de heldere ster Arcturus. Let eens op de kleur van deze ster, hij is heel duidelijk oranje!
Hoog aan de nachthemel van de zomer zien we de sterrenbeelden Lier en Zwaan. De helderste sterren van deze twee sterrenbeelden (Wega en Deneb) vormen een driehoek met een andere heldere ster: Altair. Samen vormen deze drie sterren de zomerdriehoek. De Melkweg staat hoog aan de hemel. Vanaf donkere locatie is die te zien als een lichtende gloed die als een boog de hele hemel overspant: een spectaculair gezicht!
In de herfst zien we het herfstvierkant hoog aan de hemel staan. Dit herkenbare vierkant wordt gevormd door drie sterren van het sterrenbeeld Pegasus, en eentje van het sterrenbeeld Andromeda. Zagen we in de lente het Steelpannetje nog hoog aan de hemel staan, in de herfst vind je hem laag boven de noordelijke horizon.
De sterrenhemel van de winter wordt gedomineerd door het sterrenbeeld Orion. Deze machtige jager bestaat uit drie heldere sterren die zijn bekende ‘gordel’ vormen, omgeven door een rechthoek van vier andere heldere sterren. Onder Orion vinden we een opvallend heldere ster: Sirius. Dit is de helderste ster die we vanaf de aarde aan de nachthemel kunnen zien.
De maan
De maan is de enige natuurlijke satelliet van de aarde. Omdat hij om de aarde heendraait, zien we hem altijd op een andere plek aan de hemel staan: elke nacht schuift hij een stukje op. Soms is hij in de avond zichtbaar, soms de hele nacht, soms in de vroege ochtend. Af en toe kun je de maan zelfs overdag zien!
De maan is bekend om zijn fasen of schijngestalten. Soms is alleen een heel smal sikkeltje te zien, soms is de maan voor de helft verlicht en op andere momenten is de hele maanschijf zichtbaar. Dit komt omdat de maan (net als de aarde) door de zon beschenen wordt. Tijdens zijn baan om de aarde wordt steeds een ander deel van de maan door de zon verlicht. Het lichte deel van de maan wijst dus altijd naar de zon, zelfs als de zon onder de horizon staat!
Als de maan precies voor de helft verlicht is, noemen we dat eerste of laatste kwartier. Bij eerste kwartier is de maan ’s middags en ’s avonds zichtbaar. De rechterhelft van de maan is dan verlicht. Bij laatste kwartier kun je de maan juist ’s nachts en ’s ochtends zien. Dan is de linkerhelft van de maan verlicht. Bij volle maan is de hele maanschijf verlicht. De maan staat dan precies tegenover de zon vanaf de aarde gezien, en is dus de hele nacht zichtbaar. Als de maan in de richting van de zon staat kunnen we de maan niet zien. Dit wordt nieuwe maan genoemd. Een paar dagen na nieuwe maan kun je de dunne maansikkel weer aan de avondhemel ontdekken.
De planeten
Ook planeten bewegen aan de sterrenhemel. Elke avond schuiven ze een (klein) stukje op. Dat komt omdat ze, net als de aarde, om de zon draaien. Planeten zien er met het blote oog uit als gewone sterren, maar dat zijn ze niet.
Planeten stralen zelf geen licht uit: ze weerkaatsen licht van de zon, net als de maan. Sommige planeten kunnen heel helder worden: Venus, Mars, Jupiter en Saturnus zijn vaak veel helderder dan sterren en opvallende verschijningen aan de hemel. Je kunt ze dus eenvoudig met het blote oog zien. Voor Uranus en Neptunus heb je (tenminste) een verrekijker nodig om ze te kunnen spotten.
Sommige planeten kunnen heel helder worden
Venus en Mercurius staan dichter bij de zon dan de aarde. Ze staan vanaf de aarde gezien dus altijd dichtbij de zon aan de hemel. Je kunt ze daarom nooit midden in de nacht zien, maar alleen ’s ochtends en ’s avonds, en dan ook nog alleen als ze in hun baan een eind van de zon afstaan. De beste tijden om ze te zien, zijn meestal de momenten dat ze het verst van de zon afstaan. Dit wordt de grootste elongatie genoemd.
Alle andere planeten staan verder van de zon dan de aarde. Je kunt ze dus ook midden in de nacht zien. Eens in de zoveel maanden staat een planeet recht tegenover de zon aan de hemel. Deze planeet is dan de hele nacht zichtbaar en staat het dichtst bij de aarde. Dit heet oppositie en is de beste tijd om de planeet te bekijken.
Als je een planeet hebt gevonden, is het leuk om hem elke avond even op te zoeken. Je zult merken dat hij elke avond een stukje is opgeschoven ten opzichte van de sterren.
Deepsky-objecten
Met deepsky-objecten worden objecten aangeduid die geen ster of planeet zijn en die zich ver buiten het zonnestelsel bevinden. Het kunnen bijvoorbeeld sterrenclusters zijn, nevels of sterrenstelsels.
De Plejaden zijn heel helder en goed te zien zonder optische hulpmiddelen
Voor veel deepsky-objecten heb je een verrekijker of telescoop nodig om ze te kunnen zien. Maar sommige zijn ook met het blote oog te vinden! Een bekend voorbeeld is de sterrenhoop Plejaden, ook wel het Zevengesternte genoemd. Dit groepje sterren is heel helder en goed te zien zonder optische hulpmiddelen. Als je op een donkere locatie bent, kun je zelfs nog meer deepsky-objecten zien met het blote oog. Het Andromedastelsel bijvoorbeeld, een sterrenstelsel op ongeveer 2.5 miljoen lichtjaar afstand. Of de Orionnevel, een gaswolk in het sterrenbeeld Orion waar nieuwe sterren geboren worden. Zonder optische hulpmiddelen zijn deze laatste twee deepsky-objecten niets meer dan een zwak lichtvlekje, maar het idee dan je een ver sterrenstelsel en een ‘sterrenfabriek’ gewoon met het blote oog kunt zien is fascinerend!
Vallende sterren
Vallende sterren zijn geen échte sterren, het zijn kleine brokjes ruimtesteen (vaak niet groter dan een zandkorrel!) die door de ruimte zweven en soms in onze atmosfeer terecht komen. Hierbij verbranden ze, wat te zien is als een lichtflits aan de hemel. Een paar keer per jaar zijn er vallende sterren-zwermen actief. In deze perioden kun je veel meer vallende sterren zien dan anders. Lees alles over het waarnemen van vallende sterren in dit artikel.
Samenstanden
Omdat de maan en de planeten elke dag een stukje opschuiven aan de sterrenhemel, komt het soms voor dat planeten of de maan dichtbij elkaar (of dichtbij een heldere ster) aan de hemel staan. Dit wordt een samenstand of conjunctie genoemd. Dat is prachtig om te zien! Daarom maken veel apps en sterrengidsen hier vaak melding van. Meestal kun je deze samenstanden gewoon met het blote oog bekijken.
Met onze app Nightshift (Android) ontdek je welke planeten en samenstanden er vanaf jouw locatie te zien zijn. Ook kun je er met behulp van Nightshift achterkomen wanneer de maan te zien is en of je vallende sterren kunt verwachten. Nieuwsgierig? Download hier gratis!
Stap 3: bereid je goed voor
Het juiste moment
Hoe donkerder het is, hoe meer sterren je kunt zien. Als je dus wilt genieten van een mooie sterrenhemel, zorg dan dat het écht donker is. De zon moet dan zover onder de horizon staan dat het niet schemert. Ook helpt het als de maan onder de horizon is. De maan maakt met zijn licht de hemel namelijk een stuk lichter. Als je de maan zelf wilt bekijken moet hij natuurlijk wél hoog aan de hemel staan.
Als je wilt genieten van een mooie sterrenhemel, zorg dan dat het écht donker is
Het is belangrijk dat je ogen goed wennen aan het donker. Dat kan al snel een half uur duren! Hou er rekening mee dat elk helder licht je nachtzicht weer ongedaan maakt. Het duurt dan weer een hele tijd voordat je ogen gewend zijn aan het donker. Gebruik dus geen zaklantaarns en alleen sterren-appjes die een speciale nachtmodus hebben.
De juiste locatie
In een stad of andere omgeving waar veel mensen wonen heb je vaak last van lichtvervuiling. Het licht van straatlantaarns en gebouwen wordt dan gereflecteerd in de lucht, waardoor de hemel er verlicht uitziet. Hierdoor kun je vanuit de stad nooit erg veel sterren zien.
In Nederland zijn de donkerste locaties te vinden in het waddengebied en delen van Friesland, Groningen en Drenthe
Wil je van een mooie sterrenhemel genieten, kan het dus de moeite zijn een eindje buiten de stad te gaan kijken. Op deze kaart kun je zien waar het in jouw omgeving ’s nachts nog écht donker wordt. In Nederland zijn de donkerste locaties te vinden in het waddengebied en delen van Friesland, Groningen en Drenthe. Lauwersmeer en de Boschplaat op Terschelling zijn erkende Dark Sky Parks.
Het juiste weer
Het spreekt een beetje voor zich, maar het is goed om er rekening mee te houden: bij bewolkt weer zie je geen sterren! Zorg dus dat je van tevoren opzoekt of het helder wordt als je gaat sterrenkijken, zeker als je een eindje moet rijden om op je waarneemplek te komen.
Het nauwkeurig voorspellen van bewolking blijkt nog best lastig en vaak zit een verwachting ernaast. Het is daarom een goed idee om verschillende weersverwachtingen met elkaar te vergelijken. Als ze allemaal aangeven dat het een onbewolkte avond is, is de kans het grootst dat je getrakteerd wordt op een heldere hemel.
Het is een goed idee om verschillende weersverwachtingen met elkaar te vergelijken
En als je dan bij die verwachtingen naar de bewolking kijkt, kijk dan ook meteen even of het mistig wordt. Het kan helemaal onbewolkt zijn, maar als het mistig is zie je evengoed geen of bijna geen sterren.
Hier kun je verschillende weersverwachtingen met elkaar vergelijken (wel even jouw locatie opzoeken!).
Heb je een telescoop nodig?
Om sterren te gaan kijken heb je niet per se een telescoop nodig. Als je je op een donkere locatie bevindt, is sterrenkijken met het blote oog al een genot! De meeste planeten, de helderste sterren en deepsky-objecten kun je al heel goed zonder optische hulpmiddelen zien.
Als je je op een donkere locatie bevindt, is sterrenkijken met het blote oog al een genot!
Mocht je ergens nog een verrekijker hebben liggen, richt die dan eens op de sterren! Je kunt met een gewone huis-tuin-en-keukenverrekijker al veel meer zien dan met het blote oog.
Wil je de volgende stap zetten en ontdekken of een telescoop misschien iets voor je is, dan helpt dit artikel je met het maken van de juiste keuze voor jouw budget. En hier lees je wat je kunt verwachten van het sterrenkijken met een telescoop.
Apps en sterrenkaarten
Sterrenkaarten of apps kunnen je helpen met oriënteren op de sterrenhemel. Op een kaart of in een app staan vaak de helderste sterren afgebeeld en zijn de sterren van sterrenbeelden verbonden door lijntjes, zodat je je razendsnel kunt oriënteren. Met een draaibare sterrenkaart, ook wel planisfeer genoemd, en met de meeste apps kun je de datum en de tijd instellen waarop je gaat waarnemen. Je kunt dan precies zien welke sterrenbeelden er op dat moment aan de sterrenhemel staan. Altijd handig om bij je te hebben!
Kleding
Houd er rekening mee dat je tijdens het stilzitten buiten snel afkoelt, zelfs op warme zomeravonden! Zorg dus voor voldoende warme (thermo)kleding, veel laagjes en eventueel een slaapzak. Ook een thermoskan met thee of koffie kan erg welkom zijn op je sterrenkijkavonturen.
Met de app Nightshift (Android) zie je voor elke avond of het goed sterrenkijkweer is op jouw favoriete waarneemlocatie. De app houdt rekening met zowel duisternis als weersverwachting, en je kunt push-notificaties ontvangen als er een mooie, heldere avond aankomt. Nightshift is hier gratis te downloaden.
Veel plezier!
Met deze drie stappen heb je de basisbeginselen van het sterrenkijken geleerd. Maak je geen zorgen als het allemaal wat teveel lijkt, je leert het sneller dan je denkt!